چكيده

     اجتماع بشری برای رسیدن به مقصد، نیازمند به رهبر و مدیر می باشد. مدیریت، یک فعالیت تدریجی و مستمری است که برای رسیدن به اهدافی طراحی شده است. دستیابی به این اهداف هنگامی امکان پذیر است که مجموعه فعالیت ها با سازماندهی و رهبری صحیح همراه باشد. در نظام اسلامی، مبانی مدیریتی با سایر مدیریت ها متفاوت است. با دقت در آیات شریفه ی قرآن کریم می توان دریافت که در نظام اسلامی، مدیریت باید به کسانی واگذار شود که در اندیشه و عمل، متدین به شرع مقدس باشند. ایمان، عمل صالح و تقوا داشتن از شروط اصلی برای انتخاب مدیر است. مدیر در مدیریتش باید مزین به نیروی بصیرت همراه با علم و قدرت باشد. مدیریتی استحکام پیدا می کند که در برنامه ریزی های مدیریتی خود تمام توانش را برای خدمت به خلق الله بکار بگیرد و آینده نگر باشد. الگوی مدیریت جهادی نیز مطابق با همان الگوهای مدیریت اسلامی  و قرآنی است که غایت خود را اثبات کارآمدی دین در اداره ی جامعه می داند و بر مبنای همان شاخصه های قرآنی حرکت می کند.

كليد واژه ها: شاخصه، مدیریت، جهاد، قرآن

مقدمه

     نیاز یک جامعه به رهبری و مدیریت، یک امر بدیهی است؛ چون هیچ جامعه ای بدون رهبر و هیچ کاروانی بدون مدیر و هیچ لشکری بدون فرمانده، بقا و دوام نخواهد یافت لذا هر جمعیتی وقتی بخواهد تشکیل شود باید در بین خود رئیس و رهبری را انتخاب نماید. نظام اسلامی برای مدیر و مدیریت، تعاریف خاصی را ارائه می دهد و طبیعتا وظایف و مسوولیت های یک مدیر را بر مبنای همان تعاریف مشخص می کند. در متون دینی تاکید شده بر این نکته که رهبر و مدیر باید افراد شایسته و دارای امتیازات خاص باشند. چنانچه حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر دستور می دهد که برای سرپرستی کارهایت اهل دانش و تقوی و سیاست را برگزین. انسان های شایسته، توانایی دارند در برابر تمایلات برتری جویی، فضل فروشی و خود نمایی، مقاومت کنند و در پست و مقام خود از خطوط و مرز الهی غافل نشوند. وجه تمایز مدیریتی که بر مکتب وحی و مذهب استوار است با مکتبهای مدیریتی که از طریق انسان ها طرح و ارائه می شود؛ شاید این نکته اساسی باشد که مدیران نه تنها خود را موظف به اصول و روشهای اخلاقی حاکم بر جامعه می دانند بلکه با اعتقاد به یک مکتب فکری خود را ملزم به راهبری و اداره ی یک سازمان بر اساس دستورات مذهبی می بینند. در مدیریت اسلامی این قوانین موضوعه نیست که همه راهکارهای مدیریت را نشان می دهد بلکه وجدان ،احساس خدمت و تقوا است که مدیر را به سوی روش مدیریت رهنمون می سازد. مدیریت اسلامی دارای مبانی وشاخص های ارزنده ای می باشد که درقرآن کریم  صراحتا بیان گردیده است. مدیریت جهادی نیز براساس الگوی مدیریتی اسلامی و قرآنی حرکت می کند.

01 مفهوم شناسی

در ابتدای مقاله لازم و ضروری است که برای روشن شدن مساله، کلید واژه های موضوع مورد دقت و توجه قرار بگیرد لذا در این قسمت به تعریف واژه مدیریت، جهاد و مدیریت جهادی پرداخته می شود:

الف) مدیریت در لغت و اصطلاح

    مدیریت در لعت ، مصدر جعلی است که از ریشه دور اخذ شده است و به معنای اداره کردن است. مراد از معنای اصطلاحی، معنایی است که متخصصان علم و دانش مدیریت از این واژه ارائه کرده اند. مدیریت، یک فعالیت تدریجی و مستمر است نه فعالیتی آنی و دفعی. این فعالیت مستمر خود متشکل از مجموعه ای از فعالیت های متوالی و منظم است که ار آنها به فرآیند تعبیر می شود. این فعالیت ها با استفاده از مجموعه ای از امکانات و منابع مالی و مادی صورت می گیرد. این مجموعه فعالیت ها در جهت دستیابی به اهدافی است و دستیابی به این اهداف هنگامی امکان پذیر است که مجموعه فعالیت ها با طراحی، سازماندهی و رهبری صحیح همراه باشد. لذا بطو کلی مدیریت را چنین تعریف کرده اند: مدیریت فرآیند به کارگیری موثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول، صورت می گیرد.[1]

     باید اذعان نمود که در خصوص مدیریت، تعاریف متعددی وجود دارد؛ به گونه ای که به تعداد مولفان و نویسندگان کتاب مدیریت، تعریف برای مدیریت نوشته شده اما همگی بر یک اصل توافق دارند که مدیریت، هنر یا علم اداره ی یک مجموعه حهت نیل به اهداف سازمانی است.[2]

     در دیدگاه اسلام با توجه به مبانی دینی آن، مدیریت یعنی علم و هنر بکارگیری صحیح انسان ها و امکانات در جهت وصول به اهداف انسانی، به نوعی که با دین و مسائل شرعی مغایرتی نداشته باشد. در همین راستای دینی استاد شهید مرتضی مطهری، مدیریت را چنین تعریف می کند: مدیریت انسان ها و رهبری آنها عبارت است از: فن بهتر بسیج کردن و بهتر سامان دادن و بهتر سازمان دادن و بهتر کنترل کردن نیروهای انسانی و به کار بردن آنها.[3]

     مدیریت قرآنی، مدیریت باز و آزاد است در همین راستا دکتر شهید بهشتی می فرمایند: بهترین مدیریت بر طبق معیارهای قرآنی و اسلامی، مدیریتی است که به عناصر و افراد امکان بدهد که خودشان را براساس معیارهای اسلامی اداره کنند. خودگردانی براساس معیارهای قرآن، این روح سیاست اداری در نظام اسلام است.[4]

ب) جهاد در لغت و اصطلاح

واژه جهاد از نظر لغوی یا از ریشه ی جُهد به معنای وسعت و طاقت و یا از جَهد به معنای سختی و مشقت گرفته شده است. هرگاه جهاد را از ریشه ی جُهد بدانیم در آن صورت مجاهد به کسی می گویند که هر آنچه را که از قدرت و توان به کف دارد تا آخرین حد وسعت و امکاناتش در راه هدف خود بکار گیرد و اگر جهاد را از ریشه ی جَهد در نظر بگیریم مجاهد به کسی می گویند که با طیب خاطر در فراخنای مشکلات گام بگذارد و برای رسیدن به اهداف خود، کوشش کند.[5]

جهاد از نظر شرع و فقه اسلامی عبارت است از: ایثار جان و مال در راه اعتلای پایگاه اسلام و پایداری در راه اقامه ی شعائر دینی با تحمل مشکلات در برابر طوفان حوادث. در قرآن کریم به صورتهای گوناگون و در موارد متعدد از واژه ی جهاد و کلمات هم خانواده آن نام برده شده است. قرآن کریم در 33 مورد از جهاد نام برده و از مجاهدان تمجید کرده است و متخلفان از جهاد را مورد نکوهش و انتقاد قرار داده است و نیز در 38 مورد از پیکار و قتال در راه خدا یاد کرده و پیروان این راه را ستوده است. تاکید و تکرار واژه جهاد و کلمات هم خانواده ی آن همگی دلالت بر عظمت و اهمیت، جهاد و پیکار در راه خدا دارد.[6]

جهاد تنها به معنی جنگ و نبرد مسلحانه نیست، بلکه هر نوع تلاش و کوششی را که برای پیشبرد اهداف مقدس الهی انجام گیرد را نیز شامل می شود. بنابر این علاوه بر نبردهای دفاعی و تهاجمی، مبارزات علمی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را نیز در بر می گیرد.[7]

 ج) مدیریت جهادی 

     واژه مدیریت جهادی از دو جزء مدیریت و جهاد تشکیل شده است. بنابر این مدیریت جهادی بر دو پایه استوار است: 1- دانش مدیریت 2- نظام ارزشی اسلامی. مدیریت جهادی چیزی جدا از سایر مدیریت ها نیست بلکه تفاوت اصلی آن با سایر نظام های مدیریتی در، پیش فرض ها و مبانی فکری مدیریت اسلامی است. مدیریت جهادی نوعی دگرگونی در الگوهای مدیریتی است. مدیریت جهادی به عنوان یک الگوی مدیریت اسلامی شناخته می شود. مدیریت جهادی با از خود گذشتگی، برنامه ریزی صحیح وآینده نگری و … همراه است. در این مدیریت، فرد به خود فکر نمی کند بلکه گروه را در نظر می گیرد و خدمت را به معنای واقعی برای خدا انجام می دهد.[8]  

     مدیریت جهادی مقوله‌ای است همزاد انقلاب اسلامی که آثار مبارک آن در فرازهایی از دوران دفاع مقدس و خصوصاً نهاد جهاد سازندگی ظهور و بروز پیدا کرده است؛ فرآیندی که از ویژگی‌های برجسته‌ی آن، ادای تکلیف و هم‌راستایی با اراده‌ی الهی در جهت تشکیل، حفظ و تحکیم پایه‌های حکومتی برآمده از اسلام ناب محمدی‌ بوده است. مدیریت جهادی، یادگاری است گران‌سنگ از دوران دفاع و حماسه که در آن، تهیه و تجهیز سرمایه‌های انسانی و مادی و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها و انجام اقدامات، همه در فضایی برگرفته از آموزه‌های اصیل دینی صورت می‌گرفته است. به‌عبارتی مدیریت جهادی با بهره‌گیری از ابزار علم و فناوری و هم‌جهت با اراده‌ی الهی و براساس نقشه‌ی الهی، به تمشیت امور می‌پردازد.

02 شاخصه های قرآنی مدیریت جهادی

     قرآن کریم سفارش می کند که دو گروه از مردم نمی توانند مسئولیت مدیریت و اداره ی امور مسلمانان را برعهده بگیرند؛ اول کسانی که خدا را مدنظر ندارند و دوم کسانی که از هوای نفس و شهوات نفسانی پیروی می نمایند. این دو مطلب در سوره کهف آیه 28 آمده است، آنجا که خداوند می فرماید:…وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطا… فرمانبرداری مکن از کسی که دلش را از یاد خود غافل کردیم و تبعیت از هوای نفس می کند و کار او افراط و تفریط است.[9] لذا در این قسمت به بررسی برخی از  شاخصه های بارز مدیر قرآنی و جهادی با توجه به آیات شریفه قرآن کریم پرداخته می شود:

الف) ایمان و تقوا

…وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ …(نور،55)

     ایمان و عمل صالح در بیش از پنجاه آیه ی قرآن کریم، توامان ذکر شده است و در موارد دیگری متعلق ایمان، تقوا ذکر شده است. ایمان، مقتضی عمل صالح است و انسان را به انجام آن وامی دارد. ایمان در صورتی منشا تقواست که زنده و فعال باشد وگرنه بود و نبودش مساوی است و نمی تواند انگیزه ی نیرومندی در برابر انجام کارهای خوب و ترک کارهای زشت بوجود آورد. اگر توجه به مادیات بیش از حد لازم باشد؛ توجه به معنویات فراموش و از ذهن خارج می گردد.[10]  خداوند متعال، انسان باتقوا را در میان مردم از عزت، شکوه و جلال خاصی برخوردار می کند، تا آنان بتوانند در مردم نفوذ کنند و اعمال و رفتار آنان را تحت تاثیر قرار دهند. تقوا و پرهیزکاری، یکی از ویژگیهای مدیران اثربخش و یکی از عوامل موثر در میزان نفوذ و تاثیرگذاری مدیر یر زیردستان خود است.[11]

     با دقت در آیه شریفه می توان دریافت که در نظام اسلامی، مدیریت باید به کسانی واگذار شود که در اندیشه و عمل، متدین به شرع مقدس باشند. ایمان، عمل صالح و تقوا داشتن از شروط اصلی برای انتخاب مدیر و سرپرست است و اصولاً پست‌های کلیدی همچون مدیریت، نباید به افراد بی ایمان و بی تقوا واگذار شود، چون امکان سوء استفاده در این سمت‌ها فراوان است. ایمان و تقوا مانند ترمزی هستند که جلوی انجام اعمال ناصالح را از مدیر می گیرد و مدیر باتقوا، انسانی گرامی در نزد خداوند متعال است همانگونه که در سوره حجرات آیه 13 آمده است: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم.

ب) بصیرت

وَ اذْكُرْ عِبادَنا إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصار.(ص، 45)

     از این آیه می توان دریافت که بصیرت برای یک رهبر و مدیر جهادی لازم است. آنجا که خداوند متعال در ضمن برشمردن صفات ویژه ی پیامبران الهی، که مدیران جهادی نمونه بوده اند، می فرماید که از پیامبران پیشین، ابراهیم و یعقوب و اسحاق یاد کن که دارای قدرت و بصیرت بودند. حضرت علی علیه السلام نیز در خطبه 173 نهج البلاغه می فرمایند: پرچم مدیریت وفرماندهی را بدوش نمی کشد مگر کسی که صاحب بصیرت ومقاومت وآگاه به موانع ومسائل حق باشد
 

     بصیرت به معنای معرفت، عقل و زیرکی آمده است و ضد آن ساده لوحی و بی خبری است. در اصطلاح معارف دینی به معنای بینائی دل و زیرکی و هشیاری و پشتوانه فکر و اندیشه قلمداد شده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: اساس استبصار، فکر و اندیشه است. از آثار بصیرت، تشخیص حق و باطل و شناخت جریانات و خطوط فکری و سیاسی است.[12]

ج)علم و قدرت

…قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْم… (بقره، 247)

     قوم بنی اسرائیل به پیامبرشان گفتند: فرمانده ای برای ما مشخص کن تا به جنگ حاکم ستمگر برویم. پيامبر آنها طالوت را به عنوان فرماندهى برگزيد ولى آنها معيارهاى خاصى را كه براى يك فرمانده لازم مى‏دانستند در او نديدند؛ آنها مى‏پنداشتند كه فرمانده بايد يك فرد ثروتمند باشد ولى پيامبر آنها معيارهاى ديگرى را براى فرماندهى مشخص كرد و آن دو چيز بود يكى قدرت جسمانى و ديگرى علم و كاردانى كه هر دو در طالوت بود.[13]
     قدرت علمی و توانایی جسمی برای انجام مأموریت، دو شرط لازم برای مدیران است. داشتن توانایی علمی مهم تر از توانایی جسمی است زیرا ابتدا کلمه علم آمده سپس جسم. اعلم بودن، در گزینش مدیران یک اولویت مهم است.

د) خدمت خالصانه به خلق الله

 …وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّين…اعراف/29

     اهمیت اخلاص در اعمال، تا آنجاست که عمل بی اخلاص، نه تنها مقرب نیست، یعنی شخص را به خدا نزدیک نمی کند، بلکه موجب دور شدن از بساط قرب ربوبی می شود. آیه های قرآنی بسیاری در این موضوع وارد شده است و بالاترین مرتبه اخلاص، آن است که هرگاه شخص عملی را انجام می دهد، به کمترین اجر در دو عالم چشم نداشته باشد و نظر او فقط رضای حق تعالی باشد و به جز او، مقصود و مطلوبی نداشته باشد. 

     همه انسان ها، خلق الله و عیال الله می باشند. شایسته ترین انسان ها کسی است که نفع وجودی اش بیشتر و کاملتر، عاید عیالات خدا شود. یکی از ویژگیهای مدیریت در خدمت خلق الله بودن است، طوری که از عمق جانش و با عشق به آنها خدمت کند. انسان ها نیز بالفطره شیفته انسان های خدوم و خدمتگزار هستند و با همه وجود در برابر آنان خضوع می کنند به فرموده نبی گرامی اسلام: سیًد القوم خادمهم.[14]

     نظام ارزشی اسلام به انسان می آموزد که رفتارهای خود را به گونه ای سامان دهد که در اثر انجام آن ها، آدمی به خداوند متعال نزدیک شود و کمالات معنوی و ارزش های والای الهی به دست آورد. انجام کارهایی که در عرصه ی مدیریت به وقوع می پیوندد نیز مشمول همین قاعده خواهد بود. از این رو یک مدیر جهادی، مردم را بنده و مخلوق خداوند می داند و خدمت به آن ها را عبادت می شمرد. در ضمن مدیری که دارای تفکر جهادی است تمام همّ وغم خویش را رضایت الهی دانسته و به دنبال مطرح نمودن خویش و کسب مقام و شهرت نیست.

     مدیر باید از نیتی خالص برخوردار باشد یعنی همه نفی و اثباتهای او بر محور مصالح عمومی مردم دور بزند و در انجام امورش جز رضای پروردگار، انگیزه و محرکی نداشته باشد. این چنین مدیری، خوشایندی و بدآیندی مردم را ملاک و معیار کار خود قرار نمی دهد.[15]

ه) عدالت محور

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى‏ وَ يَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْي…(نحل، 90)

      در این آیه خداوند متعال به دو نکته تصریح می کند اول امر به عدل و احسان؛ دوم نهی از فحشا و منکر و ستمگری. بر طبق این آیه شریفه می توان دریافت که مدیر اسلامی و جهادی باید محور فعالیت های تشکیلاتی خود را بر اساس عدل، استحکام بخشد و با احسان، تلطیف کند و همکاران خود که ذوی القربی او هستند را مورد محبت قرار دهد و در پنهان و آشکار باید از گناهان دوری نماید.[16]

     در اندیشه ی دینی، تصدی امور برپایی حق و عدل در میان مردم است؛ مدیریت رسول گرامی اسلام نیز بر همین اصل استوار بود. مدیران شایسته در اعطای حقوق و امتیازات، عدالت را پیشه ی خود می سازند و مساوات را رعایت می کنند و هیچگاه با ظلم و ستم بر زیردستان، خود را در معرض دشمنی با خداوند قرار نمی دهند.[17]

و) تداوم برنامه ها

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ… (بقره، 87)

      یعنی خداوند به موسی، کتاب تورات عطا فرمود و پس از آن پیامبرانی پشت سر هم فرستاد تا دین الهی را تبلیغ کنند. این آیه نیز به ما می فهماند که یکی از نکات لازم در راه رسیدن به موفقیت، پیگیری و تداوم برنامه ها برای حصول نتیجه ی نهایی است. همچنان که خداوند، پیامبران را پشت سر هم برای دعوت مردم فرستاده است. پیگیری برای رسیدن به نتیجه، اصلی مهم در مدیریت است.

ز) خلاقیت و نوآوری

وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ كُنَّا بِهِ عالِمِين (انبیاء/51)

     در آیه ی شریفه نوآوري و ابتكار حضرت ابراهیم علیه السلام را در بيدار كردن فطرت بت پرستان بيان كرده و كيد و نقشه او را مبني بر اينكه بتها را شكسته و تبر را به دوش بت بزرگ قرار داد، به عنوان ابتكار بسيار مؤثر او بيان مي كند. انسانها در هر زمان به حکم این آیه باید با ابتکار ونوآوری با بتهای زمانه خود مبارزه کرده وحرکت خودرا به شکل نو و اصولی هماهنگ با دین کنند.

     خلاقیت ، یکی از ویژگی های انسان است که با استعداد الهی می تواند بسیاری از چیزها را خـلق نـمـایـد. چـنـانچه خلاقیت و نوآوری را از صحنه زندگی بشر کنار بگذاریم ، در واقع تیر خلاص به حرکت ، پویایی ، بقا و حیات زندگی بشر زده ایم . زیرا رکود و تکرار حقیرانه زندگی مساوی مرگ و نابودی است .در دنـیـای سـازمـانـی امـروز مدیران خلاق ، سازمان های خلاق وکارکنان خلاق اضلاع مثلث خـلاقـیـت هـسـتـنـد کـه بـدون هـر یـک خـلاقـیـت و نـوآوری بـه سـر مـنـزل مقصود نمی رسد.[18]

     قرآن از بشر مي خواهد كه نوآوري هايش در چارچوب اصول ارزشي و فرهنگي درست باشد و در هر زمينه چه روشي و يا شكلي و حتي در برخي ازمحتوا اگر نوآوري دارد، مي بايست از اصول كلي ارزشي بيرون نباشد تا بتواند براي شخص و جامعه و زمين مفيد و سازنده باشد. لذا مدیر جهادی نیز در ایفای وظیفه ی مدیریتی خویش در چارچوب اصول ارزشی سازمان باید با هنرمندی دست به ابتکار و نوآوری بزند و باعث پیشرفت سازمان گردد.

ح)شایسته سالاری

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها وَ…(نساء، 58)

     با دقت در آیه شریفه می توان دریافت که یکی از ضعف های مهم مدیران، عدم توانایی در سپردن امور به شایسته ترین افراد و قرار دادن ایشان در مناسب ترین جایگاه است. آنچه سبب گردش صحیح امور و سلامت و صلابت کارها می شود این است که مناصب و مسئو لیت ها، امانت تلقی گردد و به شایستگان سپرده شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در انتخاب افراد، اهلیت و شایستگی را در نظر می گرفت و هرگز ملاحظه ی خویشاوندی، سن زیاد یا قدرت مالی را نمی کرد.[19] رعایت اصل شایسته سالاری در مدیریت، باعث ثبات مدیر و سازمان نیز می گردد.

ط) نفوذ کلام

وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي * يَفْقَهُوا قَوْلِي. طه/28-27    

     موسى عليه السّلام به خداوند متعال عرضه داشت: حال كه چنين مأموريت بزرگى بمن عطا فرمودى! پروردگارا وسعت صدر و گشايش قلب و سرعت فهم و سهولت امر بمن عنايت فرما؛ تا بتوانم با مشكلات و ناملائماتى كه در اين مقصد مواجه ميشوم؛ سازگار شوم و حلّ و هموار نمايم و در شدائد صبور و بردبار باشم و گره از زبان من بگشاى تا بسهولت بتوانم با فرعون و فرعونيان سخن بگويم و آنها سخن مرا بفهمند و بپذيرند.[20]

     سخن، وسیله ای است که مدیر را با افراد تحت مدیریت مرتبط می کند و اهداف مدیریت را منتقل می سازد و راه رسیدن به آن را مشخص می نماید و دیگران را به تلاش برای تحقق اهداف مدیریت وادار می کند. هر قدر مدیر بتواند از این وسیله بهتر استفاده کند، در اعمال مدیریت موفق تر خواهد بود. نفوذ کلام و توانایی در گفتار و رسایی سخن از جاذبه هایی است که مدیر می تواند دیگران را برای رسیدن به اهداف همراه کند. در همین خصوص رسول گرامی اسلام می فرمایند: برخی از بیان ها آنقدر شیرین و جذاب است که گویی جادو است و شنونده را سحر می کند.[21]

ی) برنامه ریزی و مدیریت بحران

قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنینَ دَأَبًا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فی سُنْبُلِهِ إِلاّ قَلیلاً مِمّا تَأْکُلُونَ ‏(یوسف، 47)

     با دقت در مفاد آیه می توان چنین برداشت کرد که حضرت یوسف علیه السلام به خوبی مشکلات آینده را پیش بینی کرد و برنامه ی اقتصادی جامع و بلند مدتی را برای پانزده سال کشور مصر طراحی نمود و بدین وسیله، کشور از بحران بزرگ اقتصادی و خطر قحطی و خشک سالی نجات یافت. طرح‌ها باید قابلیت عملی شدن داشته باشد. بهترین راه ذخیره‌سازی گندم بدون سیلو و انبار، واگذاردن گندم در خوشه‌اش بود تا دچار فساد زودرس نشود. در برنامه ریزی جامعی که حضرت یوسف علیه السلام انجام داد به منابع و امکانات موجود، توجه کافی نمود و برنامه را بر مبنای آنها طراحی کرد و به همین دلیل در رسیدن به اهدافش موفق شد.[22] بنابراین مدیرجهادی زمانی موفق خواهد شد که متناسب با امکانات و منابع و توانمندیهای سازمان قدم بردارد و با برنامه ریزی دقیق و منسجم، اوضاع و شرایط خصوصا بحرانی را مدیریت کند.

ک) اتاق فکر

وَ قالَ الْمَلِکُ ائْتُونی بِهِ فَلَمّا جاءَهُ الرَّسُولُ … (یوسف، 50)

     هنگامی که پادشاه مصر خوابی عجیب دید، خواست که یوسف را نزد وی آورند تا در مورد خواب سؤال کند.
مشورت کردن با افراد خردمند، صاحب نظر و متخصص باعث می شود که فرد یا سازمان به سوی راههای مطلوب تر و صحیح تر رهنمون شود. حضرت علی علیه السلام می فرماید: با افراد عاقل و صاحب خرد مشورت کن تا از لغزش و پشیمانی ایمن گردی.[23] در شرایط بحرانی سازمان، برای حل معضلات و مسائل از مشاوران و نخبگان باید بهره برد. یکی از راهکارهای عملی آن راه ‌اندازی اتاق ‌های فکر در هر سازمان است که با تدبیر مدیر قرآنی و جهادی به ثمر خواهد نشست.

نتیجه گیری

* در تشکیل اهرمی یک سازمان، مدیر در راس قرار دارد.

* مدیریت همراه با علم، دانش و تدبیر است.

* در نظام ارزشی اسلام، مدیر باید دغدغه ی دین داشته باشد.

* مدیریت جهادی، غایت خود را اثبات کارآمدی دین در اداره ی جامعه می داند.

* رویکرد جهادی در عرصه ی مدیریتی برای تحقق اهداف یک سازمان، لازم و ضروری است.

* مدیریت جهادی مطابق با همان الگوهای مدیریت اسلامی  و قرآنی است.

* پیشرفت جامعه ی اسلامی، با روحیه ی  جهاد گری در مدیران جامعه ی اسلامی هم سو است.

* قرآن، کتاب هدایت و نقشه ی کامل زندگی بشر است.

* شاخصه های قرآنی در راستای مدیریت جهادی در قرآن فراوان است.

* مدیر جهادی، شاخصه های قرآنی را نقشه ی راه خود قرار می دهد.

* شاخصه های اصلی مدیریت جهادی: ارزش‌مداری، مردم‌گرایی، پویایی، خودباوری، نوآوری و دین محوری است.

منابع و مآخذ

* قرآن مجید

* نهج البلاغه

1- اسحاقی، حسین(1393)، مولفه های مدیریت جهادی، چاپ اول، قم: نشر هاجر

2- بهشتی، ابوالفضل(1389)، بصیرت دل، چاپ دوم، قم: نسیم بهشت

3- پیروز، علی آقا و دیگران( 1389)، مدیریت در اسلام، چاپ هفتم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

4- ثقفی تهرانی، محمد(1398 ه ق)، تفسیر روان جاوید، ج3، چاپ سوم، تهران: برهان

5- حاجی ده آبادی، محمدعلی(1382)، مدیریت فرهنگی، چاپ اول، قم: انتشارات امام عصر(ع)

6- جعفری، یعقوب(1376 )، تفسیر کوثر، ج1، چاپ اول، قم: هجرت

7- رشید پور، عبدالمجید(1370)، دیباچه ای بر مدیریت اسلامی، چاپ دوم، قم: هجرت

8- رئیس السادات، حسین(1382)، مبانی مدیریت اسلامی، چاپ اول، مشهد: ماه نشر

9- سازمان بسیج طلاب و روحانیون(1389)، دانستنی های فرماندهان حوزه ها وپایگاههای مقاومت بیج طلاب، چاپ اول، تهران: معاونت تربیت و آموزش سازمان بسیج مستضعفین

10- عبداللهی، ابوطالب(1387)، مقاله نقش مدیران و سازمان ها در خلاقیت و نوآوری، مجله حصون، ش16

11- مصباح یزدی، محمدتقی(1391)، چاپ ششم، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

12- نایه، مهدی(1382)، نگاهی به مدیریت اسلامی، چاپ اول، تهران: انستیتو ایز ایران

13- نبوی، محمد حسن(1380)، مدیریت اسلامی، چاپ ششم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی

14- نوری، حسین(1367)، جهاد، چاپ دوم، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی

15- نور محمدی، محمدرضا(1388)، بررسی نظام دفاعی اسلام در منظر قرآن، چاپ اول، شهرکرد: سدره المنتهی

پی نوشتها

[1] - محمدعلی، حاجی ده آبادی، مدیریت فرهنگی، صص17-15
[2] - محمد حسن، نبوی، مدیریت اسلامی، ص32
[3] - مهدی، نایه، نگاهی به مدیریت اسلامی، صص31-30
[4] - سازمان بسیج طلاب و روحانیون، دانستنی های فرماندهان حوزه ها و…، ص210
[5] - حسین، نوری، جهاد، ص13
[6] - همان، 15
[7] - محمدرضا، نورمحمدی، بررسی نظام دفاعی اسلام از منظر قرآن، ص18
[8] - حسین، اسحاقی، مولفه های مدیریت جهادی، 53
[9] - حسین، رئیس السادات، مبانی مدیریت اسلامی، ص75
[10] - محمدتقی، مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج1، ص166
[11] - علی آقا، پیروز و دیگران، مدیریت در اسلام، ص238
[12] - ابوالفضل، بهشتی، بصیرت دل، ص21
[13] - یعقوب، جعفری، تفسیر کوثر، ج1، ص570
[14] - عبدالمجید، رشیدپور، دیباچه ای بر مدیریت اسلامی، ص60
[15] - همان، ص86
[16] - مهدی، نایه، نگاهی به مدیریت اسلامی، ص71
[17] - علی آقا، پیروز و دیگران، مدیریت در اسلام، ص338
[18]- عبداللهی، ابوطالب، مقاله نقش مدیران و سازمان ها در خلاقیت و نوآوری، مجله حصون، ش16، ص151
[19] - علی آقا، پیروز و دیگران، مدیریت در اسلام، ص128
[20] - محمد، ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ج3، ص503
[21] - سازمان بسیج طلاب و روحانیون، دانستنی های فرماندهان حوزه ها و…، ص214
[22] - علی آقا، پیروز و دیگران، مدیریت در اسلام، صص27-24
[23] - همان، ص69

 محقق: مژگان ساجدي